زرشک بومی مناطق معتدل و نیمه استوایی اروپا، آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی است. کشور ایران بزرگترین تولیدکننده زرشک در دنیا است که در این میان استان خراسان و شهرستان قائنات با در اختیار داشتن نزدیک به ۹۷ درصد از اراضی زیرکشت این محصول، تولید ۹۵ درصد از زرشک دنیا را در اختیار دارد.
زرشك بي دانه از جمله درختچه هاي مقاومي است كه قابليت رشد و توليد در زمينهاي كم بهره با آب شور را داراست و در حفاظت از خاك منطقه نيز مي تواند مؤثر باشد . اين گياه علاوه بر حفاظت خاك و پوشش گياهي ، بعنوان گياه دارويي مورد استفاده قرار مي گيرد و نقش آن در صادرات غيرنفتي ،حائز اهميت مي باشد . از نظر گياهشناسي ، زرشك داراي گلهاي منظم ، دو جنسي ، اغلب مجتمع از نوع خوشه كاذب يا گرزن و به ندرت منفرد است . گلهاي مجتمع و كم و بيش آويخته و در ارديبهشت يا خرداد شكفته مي شوند. به نظر مي رسد زرشك هاي موجود در ايران اغلب بر اثر تلاقيهاي بين گونه اي ماهيت خود را تاحدي زيادي از دست داده اند . به طوريكه با شناسه هاي موجود مطابقت كامل ندارند. اكثر زرشك ها درارتفاعات بالاتر از 1000 متر از سطح دريا بهتر رشد مي كنند . دوره رويشي زرشك بي دانه 235-220 روز در هر سال به طول مي انجامد. از نظر حرارتي ، شروع رشد آن در دماي روزانه 18-15 درجه ، گلدهي در 23-19 درجه و شروع ركود زمستاني آن در11-7 درجه سانتي گراد صورت مي گيرد. وجود شرايط آفتابي و جريان هواي خوب براي زرشك بي دانه ضروري است. زرشك داراي مقاومت خوبي در مقابل باد مي باشد و حتي بعنوان حصار و بادشكن نیز مورد استفاده قرار مي گيرد. زرشك به آبياري مرتب نياز دارد و معمولاً درختچه هاي بالغ هر 15-12 روز يكبار آبياري مي شوند ولي در شرايط محدوديت آب ، قدرت زنده ماندن را دارند، هر چند محصول قابل توجهي توليد نمي كنند. زرشك خاكهاي نسبتاً سبك لومي – شني با زهكشي خوب در مناطق كوهپايه اي را ترجيح مي دهد.
تركیبات گیاه زرشک:
در این گیاه آلكالوئیدهای بربرین Berberine ، اكسیاكانتین Oxyaconthine ، بربامین Berbamine وجود دارد. مقدار آلكالوئیدها در پوست ریشه زرشك بیشتر از قسمت های دیگر این گیاه است.
زرشك گونه های مختلفی دارد كه مهم ترین آنها زرشك بی هسته و زرشك با هسته (دارای دو هسته) می باشد.
ازدياد گیاه زرشك :
براي زياد كردن درختچه زرشك سه راه وجود دارد:
1- بهترين راه تكثير درختچه زرشك استفاده از پاجوشها است ، به اين ترتيب كه از آذر ماه تا نيمه دوم اسفند، يعني پس از برگ ريزان تا هنگام بيداري درخت قابل استفاده براي جابجايي خواهد بود. پاجوشهاي دوساله را از بيخ درخت با ريشه مي كنند و در زمين مساعد و آماده مي نشانند.
ريشة درختچه زرشك در برابر هوا خيلي حساس است . وقتي پاجوشها را از زمين در مي آورند بايد بلافاصله آنها را در گودهاي آماده بنشانند و يا با اندكي گِل در كيسه پلاستيك بپيچند وبه اصطلاح قنداق كنند. تا هوا نكشد درغير اين صورت درصد گیرایی نهال پائین می آ ید.
2- زرشك دانه دار با بذر تكثير مي شود و روش كاشتن بذر به اين صورت است كه بذرهاي رسيده زرشك را براي مدت دو ماه در محلي با گرماي پنج درجه نگهداري مي كنند سپس
مي كارند . اين گونه ارزش اقتصادي ندارد. فقط براي تهية آب زرشك يا تهية نوشابه استفاده مي شود.
3- اگر شاخة جوان زرشك را در پاييز در خاك بخوابانند و يا دراسفند ماه قلمه بزنند شاخه ، ريشه زده موجب زياد شدن اين درخت پرفايده شود.
آشنایی با موارد مصرف زرشک :
یکی از گیاهان دارویی پرمصرف، زرشک است. میوه‌های قرمز کوچک این گیاه در سفره‌های بیشتر مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زرشک‌پلو، مربای زرشک، سس زرشک، کیک زرشک، ترشی زرشک و حتی آب زرشک، اسم‌های آشناست که طعم، مزه و خواص جالبی دارد. علاوه بر خواص تغذیه ای، از رنگدانه‌های موجود در چوب و پوست گیاه زرشک برای رنگ کردن چرم و پشم نیز استفاده می‌شود.
ارزش غذایی ۱۰۰ گرم زرشک :
چربی ۰.۶ گرم
کربوهیدرات ۱۰.۲ گرم
پروتئین ۰.۹ گرم
خواص اصلی درمانی زرشک :
سابقه مصرف زرشک به دوره مصر باستان می‌رسد، زمانی که فراعنه و ملکه‌ها، این گیاه را با تخم رازیانه به منظور درمان طاعون مصرف می‌کردند.
درباره خواص درمانی زرشک مطالب زیادی بیان شده است، به عنوان مثال سرخ‌پوستان آمریکا زرشک را برای بیماری‌های خونی، سل، بی‌اشتهایی، بیماری‌های کلیوی، رماتیسم، زخم‌ها و جراحت‌ها به کار می‌بردند.
بعضی از پزشکان سنتی در ایران نیز زرشک را به عنوان رفع بوی بد خلط سینه می‌شناختند و در درمان بیماری‌های لثه، درد دندان و بعضی بیماری‌های چشمی (ضعف دید) از آن استفاده می‌کردند.
از زرشک برای درمان بیماری‌های آرتریت، مشکلات صفراوی، اسهال، کاهش تب، التهاب طحال، آماس زبان، زرد زخم، کمردرد، از بین بردن کرم‌های حلقوی، مشکلات قلبی، قاعدگی دردناک، مشکلات کبدی، بواسیر و تب‌خال نیز استفاده می‌شود.
