وضعیت واحدهای شالیکوبی و تولید برنج در استان فارس

برنج یکی از متداول ترین غلات مورد استفاده در سراسر جهان است و غذای اصلی بیش از سه میلیارد نفر در جهان می باشد که نیمی از جمعیت کنونی دنیا را تشکیل می دهد و 80 درصد از برنج دنیا در مزارع کوچک و برای تامین نیازهای خانوار کشت می شود و برنج در رژیم غذایی مردم ایران نیز از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در ردیف کالاهای راهبردی جای دارد و دومین ماده غذایی اکثر مردم کشور پس از گندم  به شمار       می رود بنابراین کمیته فنی مدیریت صنایع کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی درتیرماه سال جاری به تعیین شاخص های اقتصادی واحدهای شالیکوبی پرداخت.

به گزارش خبرنگار “پرتو امید“، ریاحی مسئول کمیته فنی مدیریت صنایع کشاورزی با بیان این مطلب گفت: در این بررسی واحدهای شالیکوبی با ظرفیت های متفاوت تولیدی مورد بحث و تبادل نظر کارشناسی قرار گرفت و در نهایت ظرفیت های  1000، 2000 و 3000 تن در سال مناسب ترین ظرفیت ها شناخته شد و  حداقل واحد اقتصادی سرمایه گذاری،  با ظرفیت ورودی شلتوک 1700 تا 2000 تن در سال و خروجی برنج سالم و خرده 1000 تن تعیین گردید که این تناژ تولید به حداقل 3 هزار متر مربع زمین با کمتر از هزار مترمربع زیربنا نیاز دارد و با شرایط فعلی حداقل سرمایه گذاری ثابت کمتر از 10 میلیارد ریال با درصد نقطه سر به سر 46.5 درصد و نرخ بازده سرمایه 19.8 درصد، دوره برگشت 4.5 سال و اشتغال زایی دایم حداقل 4 نفر محاسبه شده است و دوره فعالیت این واحدها از 45 تا 180 روز در سال متغیر می باشد.

وی افزود: ضریب تبدیل شلتوک به برنج به عوامل مختلفی ازجمله رقم بذر، تغذیه گیاه، زمان برداشت، رطوبت شلتوک، نوع دستگاه برداشت و به خصوص نوع و کارآیی اجزاء ماشین آلات نصب شده شالیکوبی بستگی دارد.

در همین راستا شفیع خانی کارشناس مدیریت صنایع کشاورزی گفت: با وقوع دوره های خشکسالی و کمبود منابع آب، گستره شالیزارهای استان فارس با حداکثر نیاز آبی 30 تا 35 هزار متر مکعب و به طور معمول 22 تا 25 هزار متر مکعب درهکتار، تنها به 11 شهرستان معطوف گردیده است.

وی افزود: معمولا میزان مصرف آب برای تولید هر کیلوگرم شلتوک، در دامنه 4 تا 6.5 مترمکعب آب قرار دارد و این بدین معنی است که برای تولید هرکیلوگرم برنج بسته بندی شده  بین 7 تا 11مترمکعب آب مصرف می گردد و این درحالی است که در طرح جدید موسوم به آبیاری نوبتی شالیزارها،  با بستن کرت ها، مصرف آب به یک سوم کاهش داده شده و به 14 تا 15 هزار متر مکعب در هکتار رسیده است. در حال حاضر مجموع سطح کشت شالیزارهای استان به 26818 هکتار (با متوسط عملکرد درهکتار معادل 5359 کیلوگرم شلتوک)، مجموع تولید شلتوک 143724 تن و تولید برنج معادل 83360 تن، رسیده که نشان از کاهش ملموس تولید آن نسبت به سال های قبل می باشد.

شفیع خانی خاطر نشان کرد: واحدهای شالیکوبی استان نیز در 15 شهرستان مستقر و به تعداد 125 واحد دارای جواز تاسیس و یا پروانه بهره برداری با مجموع حداکثر ظرفیت اسمی 251987 تن درسال محدود می گردند و از این تعداد 62 واحد دارای پروانه بهره برداری با ظرفیت 131690 تن و 63 واحد دارای جواز تاسیس باظرفیت  120297 تن، دارای مجوز فعالیت می باشند و 39 واحد از 63 واحد دارای جواز تاسیس نیز در ردیف واحدهای آماده شده برای اخذ پروانه بهره برداری قرار دارند.

وی افزود: با توجه به حداقل ظرفیت احداث واحدهای اقتصادی شالیکوبی (1000 تن در سال) و متوسط عملکرد برنج نهایی در این استان(5359 کیلوگرم درهکتار)، هر واحد شالیکوبی به طور متوسط 187 هکتار زمین کشت شده شالی را تحت پوشش خود دارد و بنابراین با کاهش سریع سطوح کاشت شالیزارها در ده گذشته، میزان ظرفیت واحدهای شالیکوبی استان در حال حاضر، بیش از 3 برابر تولید برنج استان شده است که این موضوع سبب غیر فعال شدن تعداد زیادی از این واحدهای تبدیلی گردیده و تعدادی نیز با انتقال شلتوک از سایر استان ها به خصوص استان خوزستان به صورت نیمه فعال، فعالیت می نمایند.

کارشناس مدیریت صنایع کشاورزی تاکید کرد: صدور مجوز جدید احداث این واحدها در حال حاضر با توجیه شرایط به متقاضیان، تقریبا متوقف شده است و تغییر و تبدیل این واحدها به سایر واحدهای تولیدی دارای بازده اقتصادی و متناسب با شرایط هر منطقه در استان، در دستور کار قرار گرفته است.   

وی در ادامه سخنان خود بیان داشت: هر ساله مقادیر زیادی از دسترنج کشاورزان برنج کار در مراحل کاشت، داشت، برداشت و تبدیل تحت تاثیر عواملی چون بذر، باد، باران، کود، سم، سرما، گرما، ریزش هنگام درو و برداشت، خرمنکوبی، حمل و نقل، انبارداری، خشک‌ کردن، پوست‌کندن و سفید کردن به صورت پنهان و آشکار ضایع و از دسترس خارج می‌ شود ضمن این که نرم جهانی ضایعات محصول برنج  15 درصد می باشد و متاسفانه این رقم در ایران حداقل 25 درصد اعلام شده است که کم شدن ضایعات برنج از 25 تا 26 درصد به 10 تا 15 درصد، غلبه بر مشکل کمبود برنج و رسیدن به خودکفایی، بالا رفتن درآمد کشاورزان شالیکار و ایجاد انگیزه بیشتر آنان و بهینه‌ سازی ظرفیت اقتصادی کارخانه‌ های شالیکوبی راسبب می گردد و البته علی رغم این که هزینه تبدیل به کارخانه های شالیکوبی مدرن بالاست اما به دلیل ایجاد ضایعات کم، کاملا به صرفه است و درکارخانجات پیشرفته امروز ضایعات برنج به 2 تا 3 درصد رسیده است.

وی افزود: اگر چه وجود برخی ضایعات با همه تمهیدات اجتناب ناپذیر است اما مدیریت کنترل و کاهش ضایعات حتی در حد یک درصد آن می‌ تواند علاوه بر جلوگیری از هدر رفتن سرمایه ملی و زحمات کشاورزان، ارزش زیادی در تامین بخش بیشتری از برنج مورد نیاز کشور داشته باشد و اصلاح ساختار شالیکوبی ‌ها، افزایش راندمان ضریب تبدیل به میزان حداقل پنج درصد تنها در تغییر ماشین ‌آلات خط تبدیل، کم شدن زمان خشک شدن شالی  از 48 ساعت به 12 ساعت، کاهش مصرف سوخت گازوئیل به میزان 60 درصد، پائین آمدن هزینه برق، کاهش استهلاک دستگاه و افزایش کیفیت محصول با استفاده از پیش بوجاری، گردگیری، سنگ‌گیری و فلزگیری را باعث خواهد شد و این در حالی است که اصلاح ساختار شالیکوبی‌ ها فقط به فرآیند خط تبدیل شالی به برنج سفید مربوط نشده، بلکه به تمامی فرآیندهای قبل از تبدیل مانند برداشت و کمباین ‌ها، خشک‌ کردن، ذخیره سازی و نگهداری در انبارهای فنی و سیلو ها، بسته ‌بندی در وزن های مختلف و فرآوری و ایجاد تنوع محصولات را دربر می گیرد.

ریاحی کارشناس صنایع کشاورزی نیز در همین راستا گفت: وجود دستگاه های تمیز کن به دلیل خارج سازی بخش زیادی از ضایعات موجود در شلتوک قبل از ورود به مراحل اصلی فرآوری باعث کارآمد تر شدن عملیات خشک کردن در خشک کن ها می شود که همین امر در بهینه سازی خشک کردن و به دنبال آن افزایش بازده موثر خواهد بود و طراحی و عملکرد دستگاه های خشک کن نیز مانع هدر رفتن انرژی گرمایی شده و به دلیل حرکت های دورانی دانه ها و عدم سکون آنها رطوبت در داخل توده یکنواخت بوده که این امر موجب کاهش ضایعات می شود.

وی افزود: با مقایسه انجام گرفته می توان دریافت که فرآوری 30 تن شلتوک در یک روز در شالیکوبی جدید با ظرفیت بالا، 115 کیلو وات برق مصرف می کند و این درحالی است که یک شالیکوبی قدیمی همین مقدار فرآوری را طی پنج روز و صرف انرژی برق نزدیک به 400 کیلووات انجام می دهد و با این وجود کاهش مدت زمان لازم برای فرآوری و افزایش قدرت تبدیلی طی شبانه روز می تواند بازده اقتصادی فرآیند تولید را افزایش دهد که یکی از راه کارهای مطرح شده، تجمیع کارخانه های سنتی و ایجاد کارخانه های مدرن می باشد و اصلاح ساختار کارخانه شالیکوبی باید با تجمیع سازی همراه باشد یعنی چند واحد سنتی به یک واحد صنعتی مدرن تبدیل شود.

ریاحی همچنین اذعان داشت: متوسط مصرف سرانه برنج در جهان ۵۷.۲ کیلوگرم است و متوسط مصرف سرانه برنج در اتحادیه اروپا ۵.۳ کیلوگرم بوده و این بدین معناست که ایرانی‌ها تقریبا ۷ برابر اروپایی‌ها برنج مصرف می‌کنند و مصرف سرانه برنج در ایران براساس اعلام مرکز آمار ایران،  ۳۷.۰۷ کیلوگرم می باشد که 20.13 کیلوگرم کمتر از متوسط جهانی است ضمن این که متوسط مصرف سرانه این کالا در کشورهای درحال توسعه ۶۸.۱، هند ۷۳.۲، روسیه ۵، مصر ۴۱.۵، مکزیک ۶.۲ و آمریکا ۱۱.۲ کیلوگرم گزارش شده است و عمده غذای مصرفی کشورهای جنوب شرقی آسیا از جمله چین، ژاپن، فیلیپین، مالزی و تایلند برنج است، به گونه ای که به عنوان نمونه، متوسط مصرف سرانه برنج در چین ۷۵.۸ و  ژاپن ۵۷.۷ کیلوگرم اعلام گردیده است.

وی افزود: جمعیت استان فارس بر اساس سرشماری 1395 برابر 4851274 نفر اعلام شده است و بنابراین میزان مصرف برنج در استان فارس حدود 180 هزار تن در سال برآورد می گردد و درنتیجه میزان واردات برنج از سایر استان ها یا خارج از کشور تقریبا معادل 96640 تن خواهد بود و این ارقام نشان می دهد در حال حاضر حدود 46.3 درصد نیاز برنج مصرفی در داخل استان تولید و حدود 53.7 درصد نیاز نیز به استان وارد می شود که این شرایط نشان می دهد تغییر تدریجی الگوی مصرف مواد غذایی مردم نیز مانند تغییر اجباری در الگوی کشت، باید به طور جدی مورد توجه برنامه ریزان و در یک راستا قرار گیرد.

وی با بیان این که متخصصان تغذیه میزان متوسط مصرف برنج هر فرد را روزانه ۹۰ گرم بیان می کنند و  درحال حاضر هر ایرانی به طور متوسط روزانه ۱۰۳ گرم برنج مصرف می‌کند، ادامه داد: اگر این عدد به ۹۰ گرم کاهش پیدا کند مصرف سرانه ما به ۳۲ و نیم کیلوگرم خواهد رسید و این سرانه برای کشور بسیار ایده‌آل است در این صورت نیاز کشور به برنج حدود ۲ میلیون و ۵۶۰ هزارتن خواهد رسید که امکان تامین آن در داخل کشور وجود دارد و ما از واردات بی نیاز خواهیم شد. 

ریاحی اظهار داشت: اگر میزان کاهش مصرف آب، از سطوح کشت با شیوه های نوین آبیاری تا کاهش ضایعات شالیکوبی ها با کاربرد ماشین آلات جدید و کاهش سرانه مصرف برنج با فرهنگ سازی موثر، حتی درحد برآوردی سرانگشتی صورت گیرد و سپس مجموع ارزش آب صرفه جویی شده محاسبه گردد اهمیت توجه ویژه به این بخش بیشتر ملموس خواهد شد، چرا که در حال حاضر در استان فارس با شرایط خشکسالی حاکم و بحران کمبود آب، میزان 590 تا 938 میلیون مترمکعب آب تنها صرف کشت این محصول پرآب بر می گردد و بنابراین پیشنهاد می گردد در گام نخست در یک دوره کوتاه مدت، واردات کنترل شده و گسترده این محصول به تدریج در دستور کار قرار گیرد تا همزمان و به موازی آن، دستگاه های مربوطه فرصت تغییر فرهنگ مصرف، تغییر الگوی کشت و تغییر کاربری شالیکوبی ها را برای ساماندهی وضعیت حاکم داشته باشند که واردات این محصول از طریق کشت های فرا سرزمینی در کشورهای همسایه با تعرفه های ویژه، مانند پاکستان، افغانستان، ترکمنستان و تاجیکستان، آذربایجان و…. امکان پذیر و قابل برنامه ریزی و نظارت خواهد بود.